Η βία του εαμικού κινήματος στους αρχειομαρξιστές

Λόγω απουσίας άμεσων πηγών (π.χ απομνημονεύματα αρχειομαρξιστών), το παρόν κείμενο έχει ως κύριο στόχο την προτροπή σε περαιτέρω έρευνα των δράσεων αυτού του ιδεολογικού ρεύματος του εργατικού κινήματος στην περίοδο της Κατοχής. Το παρόν είναι μια προσπάθεια προσέγγισης της ιστορίας της περιόδου και ανοιχτό προς κριτική.

Κατοχή

Στα λιγοστά κείμενα που έχουμε για την περίοδο σχετικά με τους αρχειομαρξιστές αναφέρεται ότι σε περιοχές της επαρχίας (Μακεδονία, Αγρίνιο, Ήπειρο, Λαμία) υπήρξαν μεμονωμένα μέλη -χωρίς να γνωρίζουμε την ακριβή σχέση τους με τη καθοδήγηση του Κ.Α.Κ.Ε (Κομμουνιστικό Αρχειομαρξιστικό Κόμμα Ελλάδας) που βρισκόταν στην Αθήνα. Κάποιοι από αυτούς σχημάτισαν αυτόνομες οργανώσεις, άλλοι συμμετείχαν στο ΕΑΜ ενώ τέλος κάποιοι άλλοι εντάχθηκαν σε εθνικιστικές οργανώσεις[1]. 

Κεντρικά στην Αθήνα η πλειοψηφούσα στάση του ΚΑΚΕ από την αρχή της Κατοχής ήταν ακριβώς ίδια με αυτή των υπόλοιπων τροτσκιστικών οργανώσεων, δηλαδή θέση για ανατροπή της ελληνικής δοσιλογικής κυβέρνησης και συναδέλφωση με τον εχθρό στα χαρακώματα (έτος 1941) [2], υιοθετώντας το σύνθημα της μετατροπής του ιμπεριαλιστικού πολέμου σε εμφύλιο (έτος 1942, 1943) [3]. Και μόνο αυτό το γεγονός, καθιστούσε εχθρική τη στάση τους προς το Αντιστασιακό κίνημα. 

Με βάση τα στοιχεία που διαθέτουμε, (κυρίως αριθμητικά), δηλαδή τους αρχειομαρξιστές που εκτελέστηκαν από τις κατοχικές δυνάμεις, εύκολα μπορούμε να συμπεράνουμε ότι δεν θεωρήθηκαν ιδιαίτερα εχθροί του καθεστώτος:

Από τους μόλις εννέα αρχειομαρξιστές που εκτελέστηκαν στην Κατοχή, πέντε εκτελέστηκαν την Πρωτομαγιά του '44 στη Καισαριανή και ένας στο Κούρνοβο το 1943. (Ήταν ήδη φυλακισμένοι από την περίοδο 1935-1940 και εκτελέστηκαν ως κομμουνιστικά εγργατικά στελέχη).  

 Οι υπόλοιποι τρεις, φυλακίστηκαν στην διάρκεια της κατοχής [4]. Ένας από αυτούς, ήταν ο Πέτρος Ανδρώνης στέλεχος της μειοψηφίας του ΚΑΚΕ που υποστήριζε την προσέγγιση με το ΕΑΜ βάσει της λογικής του εισοδισμού[5], ο οποίος όταν άρχισε να έχει επαφές με το ΕΑΜ, συνελήφθη από την Ειδική Ασφάλεια και εκτελέστηκε στην Καισαριανή.  

Γενικά, δεν πρέπει να είναι τελείως αστήρικτη η κατηγορία, μέσα από προφορικές και γραπτές μαρτυρίες μελών του ΚΚΕ, ότι οι κατοχικές δυνάμεις δεν καταδίωξαν όσους βρέθηκαν αριστερότερα του ΕΑΜ και κατά περιπτώσεις τους άφηναν ελεύθερους[6] είτε στα πλαίσια δημιουργίας ενδοαριστερών αντιθέσεων είτε γιατί απλά δεν τους θεωρούσαν επικίνδυνους[7].

Υπάρχουν μαρτυρίες κυρίως μεταπολεμικά από την εφημερίδα του ΚΑΚΕ την Πάλη των Τάξεων (και έχοντας δεδομένη την καταστολή στον Δεκέμβρη), για περιπτώσεις εαμικής βίας κατά αρχειομαρξιστών εκτός Αττικής: Ο σύντροφος μας πήρε το επιτελείο του και πήγε. Οι σταλινικοί τους είχαν στημένη ενέδρα και τους δολοφόνησαν[8].  

Επιπλέον αναφέρεται ότι στελέχη του ΕΛΑΣ (π.χ ο ίδιος ο Άρης Βελουχιώτης) τους προσέγγιζαν με θετική οπτική θαυμάζοντας την ιδεολογική τους ορθότητα (;). Συχνά οι περιπτώσεις αυτές, και παρά την υπερβολή τους αναπαράγονται[9] με αναλυτική περιγραφή της βίας με αποτέλεσμα να υπάρχουν και οι ανάλογες συναισθηματικές αγκυλώσεις. Εντυπωσιακό είναι, ότι η δολοφονική μανία ως συνέπεια του σταλινισμού, θεωρήθηκε επαρκής αιτία για να εξηγήσει τα γεγονότα, σε βαθμό που για δεκαετίες μετά, έγινε περιττή ακόμα και η στοιχειώδης αναζήτηση και περιγραφή των γεγονότων και των πολιτικών αιτιών αυτής της καταστολής[10][11]. 

 Πάνος Αναστασίου. Αρχειομαρξιστής από το Αγρίνιο, ενταγμένος στον ΕΛΑΣ. Εκτελέστηκε από τον ΕΛΑΣ, για "στρατιωτικό παράπτωμα", παρά την αντίθετη γνώμη του Άρη Βελουχιώτη. Ο χρόνος της εκτέλεσης άγνωστος (Απρίλιος ή Νοέμβριος ή και Δεκέμβριος του 1944 κατά άλλους). 

Παραμένει ανοιχτό ζήτημα αν η άσκηση βίας σε έναν αρχειομαρξιστή που ανήκε σε αυτόνομες οργανώσεις στην Ήπειρο μπορεί να ομαδοποιηθεί με την άσκηση βίας σε έναν αρχειομαρξιστή καπετάνιο του ΕΛΑΣ στο Αγρίνιο, τουλάχιστον για την περίοδο πριν τηνΑπελευθέρωση, αφού ήταν βία η οποία επιβλήθηκε σε διαφορετικές περιόδους και περιοχές. Εντυπωσιακό είναι ότι παρότι η Κομμουνιστική Επιθεώρηση έγκαιρα είχε ειδοποιήσει για την πεμπτοφαλαγγίτικη δράση των αρχειομαρξιστών, αυτοί κατάφεραν να αναδειχθούν μέχρι και καπετάνιοι τμημάτων του ΕΛΑΣ γεγονός που αποδεικνύει ότι τουλάχιστον για ένα διάστημα δεν υπήρχε οδηγία καταστολής. Αν υπήρξε αργότερα, θα πρέπει να λογισθεί στα πολιτικά πλαίσια της περιόδου όπου ένας αρχειομαρξιστής ενταγμένος στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ όφειλε να υπακούσει σε έναν οργανωμένο πολιτικοστρατιωτικό μηχανισμό και όχι στο κόμμα που ανήκε και τις όποιες πολιτικές επιδιώξεις του.

Απελευθέρωση και Δεκεμβριανά

Στην προδεκεμβριανή Πάλη των Τάξεων αναφέρονται αρκετές συλλήψεις αρχειομαρξιστών (οι περισσότερες θα καταλήξουν σε εκτελέσεις τον Δεκέμβριο), για τις οποίες αρκούσε μια μικρή διαμαρτυρία στην εφημερίδα, χωρίς συνοδό καταγγελτικό λόγο προς το ΕΑΜ.  

Εκείνη την περίοδο οι αρχειομαρξιστές προσπαθούσαν να οργανώσουν ανεξάρτητες πορείες, με αιτήματα που προσέγγιζαν τα πιο ριζοσπαστικά μέρη του εαμικού μπλοκ, ζητώντας την παραδειγματική τιμωρία των δοσίλογων και την κατάληψη της εξουσίας από το ΕΑΜ. Εντυπωσιακά, τον Σεπτέμβρη του 1944 το αρχειομαρξιστικό κόμμα θα φθάσει στο σημείο να ζητήσει προσχώρηση στο ΕΑΜ και στον ΕΛΑΣ κάτι το οποίο δεν θα γίνει αποδεκτό[12]. Μια ενδιαφέρουσα επίσης παράμετρος, είναι η αντίθεση των αρχειομαρξιστών στην πολιτική σκληρής λιτότητας της  κυβέρνησης Παπανδρέου και στη ΓΣΕΕ (που ελεγχόταν απόλυτα από το ΚΚΕ), όταν καλούσε ανοικτά την εργατική τάξη να αναδείξει  στελέχη που δεν είχαν σχέση με την κυβέρνηση, στην οποία ως γνωστό συμμετείχε το ΕΑΜ με έξι υπουργούς. 

Πάλη των Τάξεων. Ενάντια στην πολιτκή λιτότητας της κυβέρνησης της Απελευθέρωσης. Σημειωτέον, ότι το ΕΑΜ κρατούσε τα οικονομικά υπουργεία και φυσικά, το Υπουργείο Εργασίας (Μιλτιάδης Πορφυρογένης). Η συγκεκριμένη αντεργατική πολιτική, αποτελεί και ιστορικό παράδειγμα για το σημερινό ΚΚΕ, προκειμένου να εξηγήσει τους λόγους για τους οποίους ένα εργατικό, κομμουνιστικό κόμμα δεν πρέπει ποτέ να συμμετέχει σε αστικές κυβερνήσεις.

 Η εαμική λοιπόν βία ενάντια στους αρχειομαρξιστές στην Κατοχή και η έναρξη αμέσως μετά την Απελευθέρωση, συλλήψεων αρχειομαρξιστών στην Αττική, δεν θεωρήθηκαν θέματα κεντρικής πολιτικής ανάδειξης από την ηγεσία του κόμματός τους, μπροστά στα τρέχοντα και φλέγοντα πολιτικά ζητήματα. Σε αντιδιαστολή, τα λιγοστά μέλη της οργάνωσης που εκτελέστηκαν από τις κατοχικές δυνάμεις είχαν συνεχή προβολή, σε κάθε σχεδόν φύλλο της εφημερίδας, σε μια εμφανή προσπάθεια εγγραφής του κινήματος - έστω και καθυστερημένα - στις πολιτικές δυνάμεις της Αντίστασης.

Αντίθετα με ορισμένες ομάδες τροτσκιστών που στα γεγονότα του Δεκέμβρη είδαν επιχειρούμενο σταλινικό πραξικόπημα από τη μεριά του ΚΚΕ, οι αρχειομαρξιστές είδαν σωστά την ιμπεριαλιστική επέμβαση των Άγγλων στην Ελλάδα και ζήτησαν άμεση κατάληψη της εξουσίας από τον ΕΛΑΣ με στόχο την προλεταριακή επανάσταση. Η λογική της βίας του ΚΚΕ εναντίον τους δε μπορεί να ειδωθεί μόνο υπό το πρίσμα των μεσοπολεμικών αντιθέσεων τους η οποία πυροδοτήθηκε σε συνθήκες χάους, αλλά κυρίως με βάση την πολιτική πρόταση τους η οποία στη πράξη σήμαινε ενδεχόμενη προσπάθεια των αρχειομαρξιστών να δράσουν αυτόνομα, επηρρεάζοντας - σε συνθήκες πολέμου - τις ουσιαστικά ανεξέλεγκτες ένοπλες διαδηλώσεις του ΕΛΑΣ Αθηνών, και επιπλέον  προσπάθεια για όξυνση της σύγκρουσης, μια εξέλιξη, την οποία - όπως είναι σήμερα γνωστό το ΚΚΕ - δε θα επέτρεπε στη λογική του συμμαχικού πολέμου ενάντια στον Άξονα. (Ας μην ξεχνάμε ότι ο γενικά μετριοπαθής  γραμματέας του ΚΚΕ Γ. Σιάντος είχε για τους ίδιους λόγους αποκλείσει το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ από το πεδίο των μαχών της Αθήνας, αφού τα μέλη του είχαν θεωρηθεί οπαδοί της σύγκρουσης, ενώ παράλληλα είχε πραξικοπηματικά ανασυστήσει την Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ με επιτελείο από εξωκομματικά στρατιωτικά στελέχη κεντρώας προέλευσης, στην προσπάθεια η σύγκρουση να μη γενικευθεί και να κρατηθεί σε μια χαμηλής έντασης μάχη εντός της Αττικής). 

Οι ενέργειες των αρχειομαρξιστών την περίοδο της Απελευθέρωσης και του Δεκέμβρη και το κατά πόσον δρούσαν προβοκατόρικα[13] στις ένοπλες διαδηλώσεις και στις συγκρούσεις, είναι ένα ζήτημα που θα πρέπει να διερευνηθεί από τους σύγχρονους Ιστορικούς. Να σημειωθεί ότι τον Σεπτέμβριο του 1944 μετά τα δραματικά γεγονότα της Μεσσηνίας, ο ίδιος ο Άρης Βελουχιώτης σε συνεργασία με τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο διέσωσαν  τους ταγματασφαλίτες της Πελοποννήσου και στην Αθήνα ο ΕΛΑΣ περιφρουρούσε τις συνοικίες ώστε να μην υπάρξουν μαζικές αντεκδικήσεις [14], σε αντίθεση με τους αρχειομαρξιστές που καλούσαν ανοικτά το λαό σε αυτοδικία[15].

Μετά τη Βάρκιζα

Το 1945, μετά τη συνθήκη της Βάρκιζας, άρχισε από τους αρχειομαρξιστές πιο σκληρή κριτική στα πεπραγμένα του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για τη Κατοχή[16] και ταυτόχρονα οι αναφορές για τα θύματά τους από τον ΕΛΑΣ, έγιναν συχνότερες και καταγγελτικές. Από αυτή την περίοδο και τις ομιλίες του αρχειομαρξιστή Ποντίκη τον Νοέμβριο του 1946, στο θέατρο Αλίκη[17] προέρχονται κυρίως τα σημερινά στοιχεία για τους αρχειομαρξιστές θύματα του ΕΛΑΣ υπό την οπτική της ολοκληρωτικής σύγκρουσης με το ΚΚΕ. 

Τέλος, στον εμφύλιο πόλεμο το αρχειομαρξιστικό κόμμα (πλέον Αρχειομαρξιστικό Κόμμα Ελλάδας/ΑΚΕ) στήριξε την κυβερνητική πλευρά, αλλά σε καμία περίπτωση, το κόμμα του 1949 δεν ήταν ίδιο με αυτό του 1944. Η σοσιαλδημοκρατική και αντικομμουνιστική τροπή του ιστορικού αυτού ρεύματος της εργατικής τάξης είχε πια ολοκληρωθεί. Ταυτόχρονα όμως, ολοκληρώθηκε η παρακμή και η εξαφάνιση.

Μια προσπάθεια κριτικής της στάσης των αρχειομαρξιστών στην Κατοχή

Η στάση του αρχειομαρξιστικού κόμματος δεν μπορεί να διαχωριστεί από γενικότερη την στάση των τροτσκιστικών κομμάτων επί της Κατοχής, παρότι υπήρξε από τη μεριά του πρώτου, μία παρουσία στο κίνημα Αντίστασης. Η κύρια διαφοροποίηση με τους τροτσκιστές, είναι ότι στην παραμονή της Απελευθέρωσης ο αρχειομαρξισμός κινήθηκε στοχευμένα σε ταύτιση με το μέρος του ΕΑΜ  ζητώντας ένοπλη κατάληψη της εξουσίας. Πιθανόν με τα πεπραγμένα του προσπαθούσε να δημιουργήσει ντε φάκτο καταστάσεις με αντεκδικήσεις σε δοσίλογους/δεξιούς, σε μια περίοδο που το ΕΑΜ κρατούσε απολογητική στάση για τις όποιες υπερβασίες του και προσπαθούσε να αποτρέψει μαζικές αντεκδικήσεις. Πολιτικά οι αρχειομαρξιστές δεν έπαιξαν κάποιο ουσιαστικό ρόλο αφού είναι φανερό ότι η αργοπορία της στήριξης του γιγάντιου ΕΑΜ (στα τέλη 1944) ήταν κομβικής σημασίας. 

Η καταστολή τους από το ΚΚΕ έγινε κυρίως λίγο πριν και κατά την περίοδο του Δεκέμβρη, σε μια προσπάθεια ελέγχου του εαμικού κόσμου από "αριστερά" λάθη και εκτροχιασμό των συγκρούσεων σε συνθήκες χάους. Στην περίοδο πολύ πριν την Απελευθέρωση μπορεί να θεωρηθεί ανοικτό το ζήτημα το εάν η ιδιότητα του αρχειομαρξιστή λειτούργησε ως κάτι παραπάνω από ένα απλό επιβαρυντικό στοιχείο.  

Η κύρια καταστολή που υπέστησαν ήταν στην Απελευθέρωση όπου ο ΕΛΑΣ έπρεπε να κρατήσει σε σιδερένια πειθαρχία τα μέλη του και το λαό που διψούσε για αντεκδικήσεις τις οποίες μια ιμπεριαλιστική αυτοκρατορία εκμεταλλεύονταν και έβρισκε αφορμή αλλά και δικαιολογία ώστε να μεταστρέψει την διεθνή κοινή γνώμη ώστε να συγκρουστεί με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Οι αρχειομαρξιστές απείχαν από το μεγαλειώδες κίνημα της Αντίστασης και αποπειράθηκαν να το καθοδηγήσουν εκ των υστέρων, με μια "επαναστατική" όπως συνήθιζαν άλλωστε άποψη, ενώ οι δομές του κινήματος τους είχαν εκ των προτέρων απομονώσει. 

Ο λαός δεν στάθηκε δίπλα τους και η κατοπινή πολιτική εξαφάνισή τους πρέπει να ερμηνευθεί βάση της πολιτικής τους και όχι της βίας του ΕΑΜ-ΚΚΕ.

Βιβλιογραφία

1. Χάγκεν Φλάισερ Στέμμα και σβάστικα, η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, 1941-1944, Αθήνα 2009, Το Βήμα βιβλιοθήκη, τ. Β΄, σ. 120
2. Θεόδωρος Μπενάκης: Δημήτρης Γιωτόπουλος: Μια πορεία από τον επαναστατικό στο φιλελεύθερο Σοσιαλισμό, Εκδόσεις Κούριερ Εκδοτική 2003 σελ 144-5
3. Κομμουνιστική Επιθεώρηση της εποχής της Φασιστικής Κατοχής, εκδόσεις ΚΑΖΑΝΤΖΑ, Αθήνα 1976 σελ 319
4. Αιρετικές Διαδρομές, ο Ελληνικός Τροτσκισμός και ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος,Μάριος Εμμανουηλίδηςεκδόσεις φιλίστωρ, σ. 164-5
5. Ιστορία του Μπολσεβικισμού Τροτσκισμού στην Ελλάδα,Κώστα Καστρίτη (Λουκάς Καρλιάφτης), εκδόσεις Εργατικής Πρωτοπορίας, τόμος 2, σελ 130
6. Από Γιάννη Ε. Διακογιάννη Δευτέρα 25 Οκτωβρίου 2004 «ΤΑ ΝΕΑ»
7. Ταμτάκος, Γιάννης, Αναμνήσεις μιας ζωής στο επαναστατικό κίνημα, Κύκλοι Αντιεξουσίας, Θεσσαλονίκη 2003 σελ 138
8. Ομιλία του αρχειομαρξιστή Γ. Ποντίκη, Συζήτηση που έγινε ανάμεσα στο ΚΚΕ και στο ΚΑΚΕ στις 15 Δεκέμβρη του 1946, στο Θέατρο «Αλίκη»
9. Η λογική της ενδοαριστερής βίας: κομματικοί εναντίον τροτσκιστών/αρχειομαρξιστών Κώστας Παλούκης, ανακοίνωση στο Δεκεμβριανά 1944 Το παρελθόν και οι χρήσεις του Αθήνα, 12-13 Δεκεμβρίου 2014
10. ΠΟΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ ΤΩΝ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ΠΟΥ ΣΥΚΟΦΑΝΤΗΘΗΚΑΝ ΚΑΙ ΕΞΟΝΤΩΘΗΚΑΝ ΑΠΟ ΤΜΗΜΑ ΤΗΣ ΗΓΕΣΙΑΣ ΤΗΣ 
11. Δεκέμβρης του '44 φιλίστωρ, δεύτερη έκδοση 2000 επιμέλεια Γ. Φαράκος. Δεκέμβρης και αριστερή διαφωνία, Γαβρίλης Λαμπάτος σελ 129-131
12. Πάλη των Τάξεων 13/2/45
13. Λευτέρης Αποστόλου, Κομμουνιστική Επιθεώρηση, 31-32 (1944) 108-109 : Ο Αρχειομαρξισμός και η "Πάλη των Τάξεων" εκμεταλλεύονται τη δίκαιη αγανάχτηση του κόσμου για τις τέτοιες ενέργειες της αντίδρασης, και προσπαθούν να σπρώξουν τους εργαζόμενους σε ενέργειες που να στηρίζουν το παιχνίδι της αντίδρασης.
14. 68 χρόνια από την απελευθέρωση της Αθήνας. Του Μενέλαου Χαραλαμπίδη
    
    
15. 70 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΕΚΕΜΒΡΗ ΤΟΥ '44 Οι αρχειομαρξιστές απέναντι στο ΕΑΜικό κίνημα Κώστας Παλούκης 
16. Πάλη των Τάξεων, 26 Μάη του1945.
    17.  Ιδεολογική πάλη του ΚΚΕ και στις παραφυάδες του ελληνικού τροτσκισμού. (... ανατυπώθηκε από την "Κομμουνιστική Επιθεώρηση" του 1947, και επανεκδόθηκε στη Μεταπολίτευση απ' τις "Εκδόσεις του Λαού", εκδοτικός οργανισμός του ΕΚΚΕ.
    
    Αφορά 5 κοινές εκδηλώσεις - συζητήσεις μεταξύ του ΚΚΕ και των τροτσκιστικών οργανώσεων Κομμουνιστικό Διεθνιστικό Κόμμα Ελλάδας, Διεθνής Επαναστατική Πρωτοπορεία και Κομμουνιστικό Αρχειομαρξιστικό Κόμμα Ελλάδας, ύστερα από πρόταση του ΚΚΕ.)