Το συγκεκριμένο βιβλίο,
κυκλοφόρησε στη χώρα μας το 1991 από τις εκδόσεις «Ο Πολίτης», σε
μετάφραση του Άγγελου Ελεφάντη και της Ελένης Καλαφάτη. Αποτελείται από
δεκατρία άρθρα. Συγραφείς, δύο σημαντικοί εκπρόσωποι του λεγόμενου
«δυτικού μαρξισμού», ο Ε. Μπαλιμπάρ και ο I. Βαλλερστάιν.
Το βιβλίο είναι χωρισμένο σε τέσσερις ενότητες:
- Διαφορικός ή «οικουμενικός ρατσισμός»
- «Ιστορικό έθνος»,
- «Τάξεις: πόλωση και υπερκαθορισμός»
- «Μετατόπιση της κοινωνικής σύγκρουσης;», μια ερώτηση που προσπαθεί να εξαγάγει απαντήσεις «πρακτικά συμπεράσματα», όσο αφορά,
την πολιτική και κοινωνική διάσταση των παραπάνω προσδιορισμών.
Το
σύνολο των εργασιών στηρίζεται σε σεμινάρια που οργανώθηκαν στο Παρίσι,
στο Ίδρυμα των Επιστημών του Ανθρώπου, ανάμεσα στα 1985 και 1987. Οι
εκεί παρεμβάσεις δέχτηκαν περαιτέρω επεξεργασία και αρθρώθηκαν στον τόμο
αυτό, με τέτοιο τρόπο ώστε να αναδεικνύονται τα σημεία αντιπαράθεσης και
σύγκλισης ανάμεσα στις απόψεις των δύο μαρξιστών διανοουμένων.
Το βιβλίο είναι
εξαντλημένο από τα βιβλιοπωλεία και μπορεί κανείς να το διαβάσει στο SCRIBD.
Ακολουθεί η βιβλιοπαρουσίαση, από τον καθηγητή Ιστορίας Γιώργο Μαργαρίτη, όπως αυτή δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Ο Πολίτης» (τεύχος 116, Δεκέμβριος 1991):
Φυλή, έθνος και τάξεις λοιπόν. Θέματα επίκαιρα;
Μάς αφορούν; Ένα βιβλίο που θέλει να ανοίξει ζητήματα βαφτίζεται αναγκαστικά στα ερωτηματικά αυτά. Και θα έλεγε κανείς ότι ή συζήτηση - οι διαστάσεις και η ουσία της - ξεκινούν ακριβώς από εδώ. Από τους λόγους που προκάλεσαν τη δημιουργία, την έκδοση και τελικά τη μετάφραση και στη γλώσσα μας του βιβλίου αυτού. Είναι λίγο πολύ γνωστές οι ραγδαίες εξελίξεις που ανέδειξαν εκρηκτικό στο τέλος της δεκαετίας του 1980, πολύμορφους και πολύπτυχους εθνικισμούς που τόσο άσχημα έκρυβαν ως τότε σχήματα αυτοοριζόμενα ως υπερεθνικά. Είναι γνωστή η σε εξέλιξη απόπειρα μετατροπής επιμέρους ευρωπαϊκών εθνικισμών σε έναν ενιαίο, εκείνο της διευρυμένης και ενοποιημένης «κοινότητας». Στη χώρα μας ιδιαίτερα, όπου δημόσια ομολογείται μόνο κάποια μικρή έμφαση προς τον εθνικισμό (περίπου θεμιτή αν της συνυπολογιστούν τρεις χιλιετηρίδες «ιδιαίτερης ιστορίας»), εντυπωσιάζει η περιγραφή των επαπειλούντων την εθνική μας υπόσταση ως «λιγότερο Ευρωπαίων» (ήτοι λιγότερο πολιτισμένων, άρα με λιγότερα δικαιώματα, άρα με λιγότερα «δίκια»). Περίπτωση ανομολόγητου ρατσισμού κωμικοτραγικού προς το παρόν τύπου (σημείωση: όχι τόσο κωμικού για τους Αλβανούς, Αφγανούς, Πακιστανούς, κ.λπ. που ζουν ανάμεσα μας).
Βιβλίο επίκαιρο λοιπόν, γιατί ζούμε μέσα στα όσα οι λέξεις τού τίτλου του σημαίνουν, γιατί μας προσκαλεί να σκεφτούμε πάνω στις έννοιες που ομαδοποιούν τους ανθρώπους, που τους οδηγούν στις κοινωνικές επιλογές τους, που τους χωρίζουν σε στρατόπεδα, που τους κάνουν να φιλιώνουν ή να συγκρούονται, που τους εντάσσουν, σε τελευταία ανάλυση, σε όλα όσα ονομάζουμε πολιτική. Βιβλίο ιστορικό ταυτόχρονα, γιατί «ρατσισμός, σεξισμός, σοβινισμός» δεν είναι «αιώνια κακά, έμφυτα στους ανθρώπους» αλλά «κακά που βγαίνουν από δομές δεδομένες ιστορικά, άρα δομές μετασχηματίσιμες». Άρα πρέπει να τα απλώσουμε στο χρόνο για να τα εξετάσουμε, για να καταλάβουμε τους κανόνες και τους μηχανισμούς που τα δημιούργησαν και που τα συντηρούν. Και φυσικά να τα προβάλουμε στο μέλλον και να τα συσχετίσουμε με τις προθέσεις μας.
Βιβλίο δύσκολο, επιπλέον. Δύσκολο επειδή δεν έχουμε συνηθίσει έναν τόσο σφαιρικό τρόπο σκέψης. Επειδή δεν πρόκειται για «αισιόδοξο» βιβλίο, δεν έχει έτοιμες διεξόδους να προτείνει. «...Μιλάμε για ενδογενή διφορούμενα των ίδιων των εννοιών όπως φυλή, έθνος και τάξη, διφορούμενα που είναι δύσκολο να διαλευκανθούν και να ξεπερασθούν...». Η πηγή, η βάση της αντίφασης; Η ανάλυση, η αποδόμηση του οικουμενισμού μας δείχνει την ουσία τους. Από τον καιρό που τα κοινωνικά και οικονομικά συστήματα που σήμερα κυριαρχούν - ο καπιταλισμός αν προτιμάτε - έφεραν ως καίριο συστατικό τους αυτήν την τάση στον κόσμο (για λόγους ιστορικούς ή οικονομικής λειτουργίας), δημιούργησαν ταυτόχρονα και την ανάγκη της άλλης όψης, εκείνης που θα διασφάλιζε την ιεραρχική ταξινόμηση του συστήματος και θα συντηρούσε τη δυνατότητα «εκδίωξης» του μη επιθυμητού. Ο οικουμενισμός του καπιταλισμού δεν θα μπορούσε να κρατήσει τις εσωτερικές του ισορροπίες και λειτουργίες παρά διαμέσου μιας εσωτερικής άρνησης του εαυτού του, μέσα από μια κατοχύρωση της μερικότητας, άρα του δικαιώματος περιορισμού των όσων πρέπει να του αποδώσουν χωρίς ανάλογα να ανταμειφτούν. Εθνικισμός, ρατσισμός και σεξισμός συνόδεψαν και συνοδεύουν ως βασικά συστατικά την κυρίαρχη τάση υπέρβασης των ορίων, ενοποίησης και γενικευμένης τάξης.
Η διαπίστωση αυτή ανοίγει ακριβώς τον δρόμο για συγκρίσεις, για προσδιορισμό των διαφορών που τα σημερινά συστήματα αποκλεισμού έχουν σε σχέση με τα προ-καπιταλιστικά, για την εξέλιξη των μηχανισμών αυτών μέσα στους αιώνες του καπιταλισμού, τον εικοστό όπου και ζούμε ιδιαίτερα. Ακόμα για τις σχέσεις που συνδέουν και που χωρίζουν τον εθνικισμό και τον ρατσισμό αλλά και για τούς όρους τους οποίους δημιουργούν ή στους όποιους μετέχουν: τη φυλή, το έθνος και την τάξη. Οι συσπειρώσεις μέσα σε ιεραρχίες οικονομικές, κοινωνικές, αλλά και νοητικές, δημιουργημένες από συστήματα ιδεών, θεωρίες και αντιλήψεις.
«Ο ρατσισμός τάσσεται από την μεριά του οικουμενικού», γράφει ο Μπαλιμπάρ, «και συνάμα από την μια μεριά τού μερικού. Η υπερβολή που αντιπροσωπεύει σε σχέση με τον εθνικισμό, και επομένως το συμπλήρωμα που του προσφέρει, τείνει στο να τον καθιστά οικουμενικό, να του αναπληρώνει δηλαδή την έλλειψη οικουμενικότητας και συνάμα να τον καθιστά μερικά, δηλαδή να αναπληρώνει την έλλειψη ιδιαιτερότητας. Με άλλα λόγια, ο ρατσισμός δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να προσθέτει διφορούμενα στον εθνικισμό, πράγμα πού σημαίνει ότι διαμέσου του ρατσισμού ο εθνικισμός επιστρατεύεται σε μια φυγή προς τα πρόσω, μεταμορφώνοντας τις υλικές του αντιφάσεις σε ιδανικές» (σ. 88). Συγγνώμη για την βλασφημία, αλλά στο παραπάνω απόσπασμα συναντώ άφθονη τρέχουσα ελληνική πραγματικότητα ή καλύτερα αφετηρίες για να σκεφτούμε τα του δικού μας εθνικισμού και ρατσισμού. Ο σύγχρονος ελληνικός εθνικισμός αρθρώνεται απέναντι στους εχθρούς του (όλους τους ...γύρω) με φιλοδοξίες οικουμενικές ή έστω υπέρβασης της πραγματικής εθνικής ταυτότητας. Οι... γύρω είναι κατώτεροι λόγω μειωμένης επαφής με την ιστορία, τον πολιτισμό, τις πανανθρώπινες (καπιταλιστικές) αξίες, άργησαν να εμπεδώσουν την κοινοβουλευτική δημοκρατία, τον καταναλωτισμό και τους κανόνες της αγοράς κ.λπ., δεν είναι Ευρωπαίοι, προέρχονται από τις παρυφές του πολιτισμού και του κόσμου, από τα βάθη της Ασίας κάποιοι από αυτούς. Η χώρα επικαλείται την πρόσβασή της στο πανανθρώπινο, στο ιδανικό σε σχέση με τους κατώτερους ...γύρω. Κατώτερους ως κρατικά συστήματα, ως κοινωνίες και ως φυλές, ως ανθρώπινες υποστάσεις τελικά. Ο εθνικισμός προσφεύγει στον υπερβάλλοντα ρατσισμό για να αναδειχτεί.
Ταυτόχρονα όμως ο ίδιος ρατσισμός αποκόπτει. Καθιστά ιδιαίτερα δύσκολη την συνεννόηση με τους «Σκοπιανούς» που προσβάλλουν την φυλή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, καθιστά εντός της κοινωνίας ιδιαίτερα δύσκολη την κατανόηση και την επαφή με τους Αλβανούς πρόσφυγες, είδος διαφορετικό ή ωμά κατώτερο. Όπως και με τους Γύφτους. Προσδίδει στον ελληνικό εθνικισμό μια ιδιαιτερότητα που τον καθιστά απόλυτο, που καταστρέφει τις γέφυρες, συχνά ακόμα και εκείνες που ο εθνικιστικός διπλωματικός και οικονομικός ρασιοναλισμός θα ήθελε να υπάρχουν. Χαράζει κενά ανάμεσα στους ανθρώπους και στα έθνη, κενά πού κινούνται στον χώρο των σκέψεων και των αντιλήψεων, των συμπεριφορών, και που, κατά συνέπεια, είναι αδύνατο να γεφυρωθούν. Διαφοροποιεί, σε τελευταία ανάλυση, και ως προς τον υπόλοιπο «πολιτισμένο» ή «ευρωπαϊκό» κόσμο μέσα στην έξαρση της «ιδιαιτερότητας» της φυλής και, αναλογικά, του έθνους. Λειτουργεί ιδανικά με άλλα λόγια, και στην πράξη μάλλον καταστροφικά, καθώς ο εθνικισμός γίνεται ένα πολύ μοναχικό επικίνδυνο παιχνίδι.
Στα ζητήματα αυτά, που τόσο άμεσα μας αφορούν, είναι βέβαιο ότι αργά ή γρήγορα θα προκύψουν συζητήσεις, προβληματισμοί, αντιδράσεις. Η έκδοση του βιβλίου των Μπαλιμπάρ και Βαλλερστάιν μας προτρέπει να σκεφτούμε, να υποψιαστούμε και να καταλάβουμε πριν τα γεγονότα μάς το επιβάλουν. Είναι πολύ πιθανό ότι όλα αυτά είναι ιδιαίτερα χρήσιμες ιδιότητες σε εποχές «ιστορικές», δηλαδή σε καιρούς γρήγορων μεταβολών, που συμπαρασύρουν συνήθειες, τρόπους ζωής και επιλογές. Όπως οι δικές μας και των ...γύρω μας.
Ακολουθεί η βιβλιοπαρουσίαση, από τον καθηγητή Ιστορίας Γιώργο Μαργαρίτη, όπως αυτή δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Ο Πολίτης» (τεύχος 116, Δεκέμβριος 1991):
Φυλή, έθνος και τάξεις λοιπόν. Θέματα επίκαιρα;
Μάς αφορούν; Ένα βιβλίο που θέλει να ανοίξει ζητήματα βαφτίζεται αναγκαστικά στα ερωτηματικά αυτά. Και θα έλεγε κανείς ότι ή συζήτηση - οι διαστάσεις και η ουσία της - ξεκινούν ακριβώς από εδώ. Από τους λόγους που προκάλεσαν τη δημιουργία, την έκδοση και τελικά τη μετάφραση και στη γλώσσα μας του βιβλίου αυτού. Είναι λίγο πολύ γνωστές οι ραγδαίες εξελίξεις που ανέδειξαν εκρηκτικό στο τέλος της δεκαετίας του 1980, πολύμορφους και πολύπτυχους εθνικισμούς που τόσο άσχημα έκρυβαν ως τότε σχήματα αυτοοριζόμενα ως υπερεθνικά. Είναι γνωστή η σε εξέλιξη απόπειρα μετατροπής επιμέρους ευρωπαϊκών εθνικισμών σε έναν ενιαίο, εκείνο της διευρυμένης και ενοποιημένης «κοινότητας». Στη χώρα μας ιδιαίτερα, όπου δημόσια ομολογείται μόνο κάποια μικρή έμφαση προς τον εθνικισμό (περίπου θεμιτή αν της συνυπολογιστούν τρεις χιλιετηρίδες «ιδιαίτερης ιστορίας»), εντυπωσιάζει η περιγραφή των επαπειλούντων την εθνική μας υπόσταση ως «λιγότερο Ευρωπαίων» (ήτοι λιγότερο πολιτισμένων, άρα με λιγότερα δικαιώματα, άρα με λιγότερα «δίκια»). Περίπτωση ανομολόγητου ρατσισμού κωμικοτραγικού προς το παρόν τύπου (σημείωση: όχι τόσο κωμικού για τους Αλβανούς, Αφγανούς, Πακιστανούς, κ.λπ. που ζουν ανάμεσα μας).
Βιβλίο επίκαιρο λοιπόν, γιατί ζούμε μέσα στα όσα οι λέξεις τού τίτλου του σημαίνουν, γιατί μας προσκαλεί να σκεφτούμε πάνω στις έννοιες που ομαδοποιούν τους ανθρώπους, που τους οδηγούν στις κοινωνικές επιλογές τους, που τους χωρίζουν σε στρατόπεδα, που τους κάνουν να φιλιώνουν ή να συγκρούονται, που τους εντάσσουν, σε τελευταία ανάλυση, σε όλα όσα ονομάζουμε πολιτική. Βιβλίο ιστορικό ταυτόχρονα, γιατί «ρατσισμός, σεξισμός, σοβινισμός» δεν είναι «αιώνια κακά, έμφυτα στους ανθρώπους» αλλά «κακά που βγαίνουν από δομές δεδομένες ιστορικά, άρα δομές μετασχηματίσιμες». Άρα πρέπει να τα απλώσουμε στο χρόνο για να τα εξετάσουμε, για να καταλάβουμε τους κανόνες και τους μηχανισμούς που τα δημιούργησαν και που τα συντηρούν. Και φυσικά να τα προβάλουμε στο μέλλον και να τα συσχετίσουμε με τις προθέσεις μας.
Βιβλίο δύσκολο, επιπλέον. Δύσκολο επειδή δεν έχουμε συνηθίσει έναν τόσο σφαιρικό τρόπο σκέψης. Επειδή δεν πρόκειται για «αισιόδοξο» βιβλίο, δεν έχει έτοιμες διεξόδους να προτείνει. «...Μιλάμε για ενδογενή διφορούμενα των ίδιων των εννοιών όπως φυλή, έθνος και τάξη, διφορούμενα που είναι δύσκολο να διαλευκανθούν και να ξεπερασθούν...». Η πηγή, η βάση της αντίφασης; Η ανάλυση, η αποδόμηση του οικουμενισμού μας δείχνει την ουσία τους. Από τον καιρό που τα κοινωνικά και οικονομικά συστήματα που σήμερα κυριαρχούν - ο καπιταλισμός αν προτιμάτε - έφεραν ως καίριο συστατικό τους αυτήν την τάση στον κόσμο (για λόγους ιστορικούς ή οικονομικής λειτουργίας), δημιούργησαν ταυτόχρονα και την ανάγκη της άλλης όψης, εκείνης που θα διασφάλιζε την ιεραρχική ταξινόμηση του συστήματος και θα συντηρούσε τη δυνατότητα «εκδίωξης» του μη επιθυμητού. Ο οικουμενισμός του καπιταλισμού δεν θα μπορούσε να κρατήσει τις εσωτερικές του ισορροπίες και λειτουργίες παρά διαμέσου μιας εσωτερικής άρνησης του εαυτού του, μέσα από μια κατοχύρωση της μερικότητας, άρα του δικαιώματος περιορισμού των όσων πρέπει να του αποδώσουν χωρίς ανάλογα να ανταμειφτούν. Εθνικισμός, ρατσισμός και σεξισμός συνόδεψαν και συνοδεύουν ως βασικά συστατικά την κυρίαρχη τάση υπέρβασης των ορίων, ενοποίησης και γενικευμένης τάξης.
Η διαπίστωση αυτή ανοίγει ακριβώς τον δρόμο για συγκρίσεις, για προσδιορισμό των διαφορών που τα σημερινά συστήματα αποκλεισμού έχουν σε σχέση με τα προ-καπιταλιστικά, για την εξέλιξη των μηχανισμών αυτών μέσα στους αιώνες του καπιταλισμού, τον εικοστό όπου και ζούμε ιδιαίτερα. Ακόμα για τις σχέσεις που συνδέουν και που χωρίζουν τον εθνικισμό και τον ρατσισμό αλλά και για τούς όρους τους οποίους δημιουργούν ή στους όποιους μετέχουν: τη φυλή, το έθνος και την τάξη. Οι συσπειρώσεις μέσα σε ιεραρχίες οικονομικές, κοινωνικές, αλλά και νοητικές, δημιουργημένες από συστήματα ιδεών, θεωρίες και αντιλήψεις.
«Ο ρατσισμός τάσσεται από την μεριά του οικουμενικού», γράφει ο Μπαλιμπάρ, «και συνάμα από την μια μεριά τού μερικού. Η υπερβολή που αντιπροσωπεύει σε σχέση με τον εθνικισμό, και επομένως το συμπλήρωμα που του προσφέρει, τείνει στο να τον καθιστά οικουμενικό, να του αναπληρώνει δηλαδή την έλλειψη οικουμενικότητας και συνάμα να τον καθιστά μερικά, δηλαδή να αναπληρώνει την έλλειψη ιδιαιτερότητας. Με άλλα λόγια, ο ρατσισμός δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να προσθέτει διφορούμενα στον εθνικισμό, πράγμα πού σημαίνει ότι διαμέσου του ρατσισμού ο εθνικισμός επιστρατεύεται σε μια φυγή προς τα πρόσω, μεταμορφώνοντας τις υλικές του αντιφάσεις σε ιδανικές» (σ. 88). Συγγνώμη για την βλασφημία, αλλά στο παραπάνω απόσπασμα συναντώ άφθονη τρέχουσα ελληνική πραγματικότητα ή καλύτερα αφετηρίες για να σκεφτούμε τα του δικού μας εθνικισμού και ρατσισμού. Ο σύγχρονος ελληνικός εθνικισμός αρθρώνεται απέναντι στους εχθρούς του (όλους τους ...γύρω) με φιλοδοξίες οικουμενικές ή έστω υπέρβασης της πραγματικής εθνικής ταυτότητας. Οι... γύρω είναι κατώτεροι λόγω μειωμένης επαφής με την ιστορία, τον πολιτισμό, τις πανανθρώπινες (καπιταλιστικές) αξίες, άργησαν να εμπεδώσουν την κοινοβουλευτική δημοκρατία, τον καταναλωτισμό και τους κανόνες της αγοράς κ.λπ., δεν είναι Ευρωπαίοι, προέρχονται από τις παρυφές του πολιτισμού και του κόσμου, από τα βάθη της Ασίας κάποιοι από αυτούς. Η χώρα επικαλείται την πρόσβασή της στο πανανθρώπινο, στο ιδανικό σε σχέση με τους κατώτερους ...γύρω. Κατώτερους ως κρατικά συστήματα, ως κοινωνίες και ως φυλές, ως ανθρώπινες υποστάσεις τελικά. Ο εθνικισμός προσφεύγει στον υπερβάλλοντα ρατσισμό για να αναδειχτεί.
Ταυτόχρονα όμως ο ίδιος ρατσισμός αποκόπτει. Καθιστά ιδιαίτερα δύσκολη την συνεννόηση με τους «Σκοπιανούς» που προσβάλλουν την φυλή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, καθιστά εντός της κοινωνίας ιδιαίτερα δύσκολη την κατανόηση και την επαφή με τους Αλβανούς πρόσφυγες, είδος διαφορετικό ή ωμά κατώτερο. Όπως και με τους Γύφτους. Προσδίδει στον ελληνικό εθνικισμό μια ιδιαιτερότητα που τον καθιστά απόλυτο, που καταστρέφει τις γέφυρες, συχνά ακόμα και εκείνες που ο εθνικιστικός διπλωματικός και οικονομικός ρασιοναλισμός θα ήθελε να υπάρχουν. Χαράζει κενά ανάμεσα στους ανθρώπους και στα έθνη, κενά πού κινούνται στον χώρο των σκέψεων και των αντιλήψεων, των συμπεριφορών, και που, κατά συνέπεια, είναι αδύνατο να γεφυρωθούν. Διαφοροποιεί, σε τελευταία ανάλυση, και ως προς τον υπόλοιπο «πολιτισμένο» ή «ευρωπαϊκό» κόσμο μέσα στην έξαρση της «ιδιαιτερότητας» της φυλής και, αναλογικά, του έθνους. Λειτουργεί ιδανικά με άλλα λόγια, και στην πράξη μάλλον καταστροφικά, καθώς ο εθνικισμός γίνεται ένα πολύ μοναχικό επικίνδυνο παιχνίδι.
Στα ζητήματα αυτά, που τόσο άμεσα μας αφορούν, είναι βέβαιο ότι αργά ή γρήγορα θα προκύψουν συζητήσεις, προβληματισμοί, αντιδράσεις. Η έκδοση του βιβλίου των Μπαλιμπάρ και Βαλλερστάιν μας προτρέπει να σκεφτούμε, να υποψιαστούμε και να καταλάβουμε πριν τα γεγονότα μάς το επιβάλουν. Είναι πολύ πιθανό ότι όλα αυτά είναι ιδιαίτερα χρήσιμες ιδιότητες σε εποχές «ιστορικές», δηλαδή σε καιρούς γρήγορων μεταβολών, που συμπαρασύρουν συνήθειες, τρόπους ζωής και επιλογές. Όπως οι δικές μας και των ...γύρω μας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου